W krajach cywilizowanych sporządzenie testamentu należy do podstawowych elementów kultury prawnej i jest czymś nieodzownym. Również w Polsce sporządzanie testamentu zaczyna się upowszechniać, zwłaszcza wśród osób, które mają co pozostawić następnym pokoleniom.
Sporządzenie testamentu jest zbyteczne tylko w dwóch przypadkach: jeżeli niewiele lub nic po sobie nie pozostawiamy lub jeżeli mamy tylko jednego naturalnego spadkobiercę, który i tak wszystko odziedziczy. Brak testamentu, czyli naszej woli, co ma się stać po naszej śmierci z naszym majątkiem w sytuacji gdy mamy kilku naturalnych spadkobierców prawie zawsze będzie powodować nieporozumienia rodzinne. Niejedna rodzina popadła w głębokie konflikty w wyniku dziedziczenia ułamkowego wynikającego z ustawy, gdy rodzice nie zadbali o to, by za życia uregulować sprawy podziału swojego majątku, choćby w postaci testamentu. Właściwe przygotowanie spadku jest zatem czymś niezbędnym, zwłaszcza jeżeli mamy co przekazać, chcemy to zrobić mądrze lub chcemy pominąć niektórych z naszych naturalnych spadkobierców.
Brak testamentu
Jeżeli nie sporządzimy testamentu, przepisy prawa określają, kto ma po nas dziedziczyć i w jakiej kolejności. W pierwszej kolejności powołane są do spadku dzieci oraz małżonek. Dziedziczą oni w częściach równych. Jednakże część przypadająca małżonkowi nie może być mniejsza niż jedna czwarta spadku. Jeżeli dziecko spadkodawcy nie dożyło otwarcia spadku, udział spadkowy, który by mu przypadał, przypada jego dzieciom w częściach równych. W braku zstępnych (dzieci, wnuków, prawnuków) do spadku powołani są jego małżonek, rodzice i rodzeństwo. W braku zstępnych, rodziców, rodzeństwa i zstępnych rodzeństwa spadkodawcy cały spadek przypada jego małżonkowi. W braku zstępnych i małżonka spadkodawcy cały spadek przypada jego rodzicom, rodzeństwu i zstępnym rodzeństwa. W braku krewnych wyżej wymienionych spadek przypada gminie ostatniego miejsca zamieszkania spadkodawcy. Jeżeli miejsca ostatniego zamieszkania spadkodawcy w Polsce nie da się ustalić lub ostatnie miejsce zamieszkania spadkodawcy znajdowało się za granicą, spadek przypada Skarbowi Państwa jako spadkobiercy ustawowemu. Jeżeli nie zgadzamy się sposobem dziedziczenia określonym w kodeksie cywilnym, konieczne jest sporządzenie testamentu.
Testament
Testament jest jedyną czynnością pozwalającą spadkodawcy dysponować majątkiem na wypadek śmierci. Jego treść nie może być jednak sprzeczna z ustawą, mieć na celu jej obejścia lub być sprzeczna z zasadami współżycia społecznego. Ponadto testament może zawierać oświadczenie tylko jednego spadkodawcy Dwoje małżonków nie może zatem sporządzić jednego testamentu, gdyż będzie on nieważny. Każdy z nich musi sporządzić oddzielny testament. Ponadto testament może sporządzić tylko osoba mająca pełną zdolność do czynności prawnych. Nabywa się ją z chwilą uzyskania pełnoletności, nabywa ją także małoletni, który zawarł związek małżeński. Testamenty dzielą się pod względem form na testamenty zwykłe i szczególne. Różnica między nimi polega przede wszystkim na tym, że testamenty zwykłe można sporządzić w każdych okolicznościach, natomiast testamenty szczególne – w okolicznościach nietypowych. Do testamentów zwykłych należą testamenty własnoręczne, notarialne i allograficzne. Najpowszechniej wykorzystywane są dwa pierwsze rodzaje testamentów. Właśnie one najlepiej się nadają do właściwego zadysponowania majątkiem na wypadek śmierci, zatem poniżej postaram się je omówić.
Testament własnoręczny
Testament własnoręczny polega na tym, że osoba chcąca go sporządzić spisuje swoją wolę na piśmie, podpisuje dokument i umieszcza datę. Nie jest możliwe zastosowanie tu innej techniki niż własnoręczne pismo. Spisanie testamentu przez inną osobę lub na maszynie czy przy użyciu komputera i jedynie podpisanie się powoduje nieważność testamentu. Testamentem może być również list napisany i podpisany własnoręcznie przez spadkodawcę, w którym zawarto całościowe albo częściowe rozporządzenie majątkiem na wypadek śmierci. Brak daty nie powoduje nieważności testamentu. Jeżeli w testamencie do całego spadku powołujemy jedną osobę, nie jest potrzebne, a wręcz jest niepożądane wymienianie, co wchodzi w skład spadku, gdyż na podstawie testamentu spadkobierca stanie się właścicielem wszystkiego, co będzie naszą własnością w chwili naszej śmierci. Natomiast takiego wyliczenia i podziału majątku możemy dokonać, gdy do spadku powołujemy więcej niż jedną osobę. Jeżeli po spisaniu testamentu nasz stan majątkowy się zmieni, nic się nie stanie, bowiem nic nie stoi na przeszkodzie, aby zmienić także testament. Najbardziej właściwą i najprostszą formą zmiany testamentu jest zawarcie w treści nowego testamentu oświadczenia o odwołaniu poprzedniego i podanie pełnej treści nowego testamentu. Poprzedni testament jako już bezwartościowy możemy zniszczyć.
Testament notarialny
Testament notarialny polega na tym, że osoba chcąca go sporządzić udaje się do notariusza i przedstawia swoją ostatnią wolę, a notariusz nadaje temu oświadczeniu formę aktu notarialnego. W zasadzie moc prawna testamentu własnoręcznego i notarialnego jest jednakowa. Jednak w przypadku, gdy przewidujemy konflikty czy nieporozumienia rodzinne i mamy wątpliwości, czy nasza wola zostanie przyjęta bez zastrzeżeń, z kilku przyczyn lepszym wydaje się testament w formie notarialnej. Przede wszystkim jest on rejestrowany, a jego oryginał przechowywany u notariusza, a następnie w archiwum sądu. W związku z tym nie ma prawa „zginąć”, co nierzadko dzieje się z testamentami własnoręcznymi, zwłaszcza po śmierci spadkodawcy, gdy osoba, w której posiadaniu się znajdzie, nie będzie zadowolona z jego treści. Ponadto w przypadku późniejszego postępowania spadkowego odpada zarzut innych uczestników postępowania, że to nie zmarły go sporządził. Notariusz jest osobą zaufania publicznego, odpada więc też zarzut, że osoba, która testament sporządzała działała pod presją innej osoby lub też nie była świadoma tego, co robi. Testament notarialny daje zatem w przypadku możliwych konfliktów większą szansę bezproblemowego przeprowadzenia postępowania spadkowego.
Dodatkowe oświadczenia
Jeżeli spadkodawca w testamencie pomija swoje dzieci, żyjącego małżonka lub przy braku dzieci żyjących rodziców, wówczas tym osobom (jeżeli byłyby powołane do spadku, gdyby nie było testamentu) po śmierci spadkodawcy należy się zachowek, czyli roszczenie wobec osoby, która
nabyła spadek, o wypłatę sumy pieniędzy – 1/2 wartości udziału spadkowego, który by nabyły, gdyby nie było testamentu a jeżeli uprawniony jest trwale niezdolny do pracy albo jeżeli zstępny uprawniony jest małoletni – 2/3 wartości udziału. Aby pozbawić osoby pominięte w testamencie zachowku lub przynajmniej ograniczyć wysokość tych roszczeń, należałoby wydziedziczyć lub wyposażyć za życia osoby uprawnione do zachowku. Nie każdą osobę można jednak wydziedziczyć. Spadkodawca może wydziedziczyć tylko osobę, która spełnia jeden z poniższych warunków:
- Wbrew woli spadkodawcy postępuje uporczywie w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego, np. nadużywa alkoholu, awanturuje się. Zachowanie takie musi być jednak uporczywe (nie jednorazowe) i ponadto niezgodne z wolą spadkodawcy.
- Dopuściła się względem spadkodawcy albo jednej z najbliższych mu osób umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności albo rażącej obrazy czci, np. pobiła spadkodawcę lub bliską mu osobę.
- Uporczywie nie dopełnia względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych, np. nie udziela spadkodawcy pomocy w czasie choroby, opieki w związku ze starością. Zaniedbywanie obowiązków rodzinnych musi być uporczywe. Jednorazowe uchylanie się od pomocy czy opieki nie może stanowić podstawy wydziedziczenia. W praktyce niedopełnianie obowiązków rodzinnych jest najczęstszym powodem wydziedziczania podawanym w testamentach.
Żadne inne przyczyny poza tymi wymienionymi wyżej nie mogą stanowić podstawy wydziedziczenia. Powołanie się na inne okoliczności sprawi, że wydziedziczenie będzie nieważne. Ponadto spadkodawca musi wyrazić wolę wydziedziczenia w testamencie, podając jego przyczyny. Jeżeli nie można kogoś wydziedziczyć, bo nie ma ku temu podstaw, można przynajmniej ograniczyć wysokość zachowku. Jeżeli bowiem osoba uprawniona do zachowku otrzymała od spadkodawcy za życia darowiznę, to darowiznę tę zalicza się na należny tej osobie zachowek. Wyjątek stanowią darowizny drobne. Zatem opisując w testamencie, w jaki sposób wyposażyliśmy za życia daną osobę, którą pomijamy przy dziedziczeniu, możemy pozbawić ją należnego zachowku lub przynajmniej zmniejszyć jego wysokość. Powinniśmy w testamencie w miarę szczegółowo opisać darowizny pieniężne czy rzeczowe dokonane na rzecz osób uprawnionych do zachowku. W testamencie oprócz wydziedziczenia i wyposażenia za życia można także zawrzeć zapisy i polecenia, które będą zobowiązywały spadkobiercę do określonego działania.
Autor jest prawnikiem specjalizującym się w rynku nieruchomości
aktualności prawne
