Kłopotliwa Natura 2000

Właściciele działek należących do obszarów Natura 2000 oraz nieruchomości, które znajdują się na liście obszarów proponowanych tej sieci, mają problemy nie tylko z korzystaniem z przysługującego im prawa własności, ale także z ich sprzedażą.

Przepisy ustanawiające sieć obszarów Natura 2000 są wdrożone na podstawie dyrektyw Unii Europejskiej:

• dyrektywy Rady 79/409/EWG z dnia 2 kwietnia 1979 r. w sprawie ochrony dzikich ptaków oraz

• dyrektywy Rady 92/43/EWG z dnia 21 maja 1992 r. w sprawie ochrony siedlisk naturalnych oraz dzikiej fauny i flory.

Obszary zatwierdzone jako należące do sieci obszarów Natura 2000 są określane rozporządzeniem ministra środowiska.

Sprawę trudności ze sprzedażą nieruchomości przez właścicieli działek leżących na sieci obszarów Natura 2000 oraz nieruchomości znajdujących na liście proponowanych obszarów tej sieci poruszył Rzecznik Praw Obywatelskich w liście skierowanym do ministra środowiska.

Istniejące obecnie ograniczenia w zagospodarowaniu tych nieruchomości często uniemożliwiają ich wykorzystanie zgodnie z wolą właściciela, co obniża także ich wartość rynkową i w znacznym stopniu utrudnia ich sprzedaż na wolnym rynku. Właściciele nieruchomości położonych na obszarach Natura 2000 podkreślają, że roszczenia o wykup lub odszkodowanie przewidywane przez ustawę o ochronie przyrody nie chronią wystarczająco ich praw i nie zawierają środków gwarantujących poszanowanie konstytucyjnej zasady ochrony prawa własności.

RPO podkreślił, że polskie przepisy nie wprowadzają odrębnych środków mających rekompensować ograniczenie korzystania z nieruchomości podmiotom, którym przysługuje prawo własności do nieruchomości objętych siecią Natura 2000. Roszczeń takich nie zawiera art. 36 ust. 3 ustawy o ochronie przyrody, który przewiduje jedynie możliwość zawierania umów z właścicielem lub posiadaczem nieruchomości, jeżeli działalność gospodarcza, rolna, leśna, łowiecka lub rybacka wymaga dostosowania do wymogów ochrony obszaru Natura 2000. Według przepisów, właściwy dyrektor ochrony środowiska może zawrzeć umowę z właścicielem lub posiadaczem obszaru. RPO stwierdził, że w przepisach brak jest środków, które przyznawałyby właścicielom lub posiadaczom nieruchomości możliwość wystąpienia z żądaniem zawarcia takiej umowy.

Przepis art. 129 ustawy z dnia 16 kwietnia 2004 r. Prawo ochrony środowiska (tekst jedn. Dz.U. z 2008 r., nr 25, poz. 150, z późn. zm.) przyznaje roszczenie o wykup nieruchomości, jeżeli korzystanie z niej lub z jej części w dotychczasowy sposób lub zgodny z dotychczasowym przeznaczeniem stało się niemożliwe lub istotnie ograniczone. Przepis ten przyznaje również roszczenie o odszkodowanie za szkodę wynikającą z ograniczenia sposobu korzystania z nieruchomości. Możliwość wnoszenia takich roszczeń jest ograniczona przez art. 129 ust. 4 Prawa ochrony środowiska, który wprowadza dwuletni termin na ich zgłoszenie, liczony od wejścia w życie rozporządzenia lub aktu prawa miejscowego powodującego ograniczenie sposobu korzystania z nieruchomości.

Zdaniem RPO przepis, który przewiduje wygaśnięcie po krótkim czasie prawa do podnoszenia roszczeń mających rekompensować właścicielom ograniczenie ich praw rzeczowych do nieruchomości w imię ochrony środowiska naturalnego budzi wątpliwości co do zgodności z Konstytucją RP.

Konstytucja gwarantuje każdemu poszanowanie i ochronę jego prawa własności. Zdaniem RPO wszelkie ograniczenia prawa własności nie mogą iść zbyt daleko. Właściciele nieruchomości położonych na obszarach Natura 2000 mają ograniczone prawo własności w stopniu poważnym, ponieważ nie mogą podejmować jakichkolwiek działań, które mogłyby bezpośrednio lub pośrednio oddziaływać na cele ochrony obszaru Natura 2000. Oznacza to, że na tych obszarach nie mogą uzyskiwać korzyści majątkowych z posiadanego prawa własności, co w przypadku prawa o charakterze głównie majątkowym może je pozbawić wszelkiego znaczenia.

RPO jest zdania, że skutki ograniczenia praw właścicieli nieruchomości z obszarów Natura 2000 można zrekompensować poprzez wprowadzenie środków, które rekompensowałyby im istnienie ograniczeń w korzystaniu z prawa własności oraz umożliwiały sprzedaż nieruchomości. Obecnie ograniczenie praw właścicieli nieruchomości z obszaru Natura 2000 ma formę ukrytego wywłaszczenia – uważa RPO. Poza tym, w wyniku objęcia nieruchomości siecią obszarów Natura 2000, to na właściciela nieruchomości przerzucony jest ciężar utrzymywania środowiska naturalnego w odpowiednim stanie, co częstokroć wymaga znacznego ograniczenia korzystania z własności.

W konsekwencji RPO zwrócił się do ministra środowiska o podjęcie działań, które zlikwidują ograniczenia czasowe umożliwiające właścicielom nieruchomości dochodzenie odszkodowań za niemożność korzystania ze swoich nieruchomości na obszarach Natura 2000, jak też wprowadzą środki prawne, które umożliwią sprzedaż kłopotliwych działek.