Do Rzecznika Praw Obywatelskich nadal wpływają skargi zarówno od członków spółdzielni mieszkaniowych, jak i samych spółdzielni mieszkaniowych odnoszące się do wysokich rocznych składek, jakie muszą płacić zrzeszone spółdzielnie mieszkaniowe. Tymczasem, w razie zlecenia lustracji, spółdzielnia jest obowiązana wpłacić związkowi, w którym jest zrzeszona, kolejną bardzo wysoką opłatę, a dodatkowo pokryć koszt zakwaterowania i przejazdów lustratora oraz wypłacić mu diety według odrębnych przepisów. Z treści art. 91 § 3 Prawa spółdzielczego należy wnioskować, że lustracja przeprowadzona przez związek rewizyjny, do którego należy lustrowana spółdzielnia, jest nieodpłatna. Piszący nie wiedzą więc, na jaki cel przeznaczane są składki roczne, tym bardziej, że wszelkie usługi ze strony związku są dodatkowo płatne. Z okoliczności sprawy wynika przede wszystkim, że sposób pokrywania kosztów badania lustracyjnego w spółdzielniach zrzeszonych w związkach rewizyjnych określają wewnętrzne unormowania ustanawiane przez te związki.
W ramach związków, zrzeszone spółdzielnie mieszkaniowe opłacają systematycznie bieżącą składkę członkowską. Natomiast badanie lustracyjne jest traktowane jako usługa realizowana na indywidualne zamówienie spółdzielni. Dlatego jest opłacane jednorazową składką dodatkową, której wysokość jest ustalana przez każdy związek rewizyjny we własnym zakresie. Warto jednakże zaznaczyć, że dla potrzeb podatkowych, w szczególności dla uzyskania zwolnienia z podatku VAT, związki rewizyjne podkreślają swój niekomercyjny charakter. Wskazując na zasadność zwolnienia „składki na lustrację” z obowiązku odprowadzenia podatku od towaru i usług, stoją na stanowisku, że lustracje są wykonywane w zakresie interesu zbiorowego członków związku i na ich rzecz. Ponadto same związki argumentują, że żaden inny podmiot poza właściwym związkiem rewizyjnym nie jest uprawniony do sporządzenia badania lustracyjnego zrzeszonej spółdzielni, stąd w tym zakresie nie obowiązują zasady konkurencji. W konsekwencji usługi lustracyjne świadczone przez związki rewizyjne „do wewnątrz” są generalnie zwolnione od podatku VAT, zaś za przeprowadzenie lustracji w spółdzielniach niezrzeszonych VAT powinien być pobierany i odprowadzany. Odnosząc powyższe uwagi do konkretnych przypadków, można wskazać, że w Regionalnym Związku Rewizyjnym Spółdzielni Mieszkaniowych w L. wysokość składki rocznej na rok 2013 jest uzależniona od wielkości zasobów mieszkaniowych i wynosi od 500 do 7 tys. zł rocznie. Opłaty za lustrację i badanie sprawozdań finansowych zgodnie z ogólną tendencją są zaś ustalane odrębnie. Górna granica kosztów lustracji nie jest określona, przy czym dla spółdzielni niezrzeszonych, podstawowa składka na lustrację podlega zwiększeniu o 10 proc. Dodatkowo, lustrowana spółdzielnia, niezależnie od tego czy jest zrzeszona czy też nie, pokrywa koszty dojazdów i pobytu lustratora. Podsumowując powyższe dane należy stwierdzić, że wysokość „składki” za badanie lustracyjne nie różni się znacząco od wysokości opłaty za takie badanie w spółdzielni niezrzeszonej w związku.
Wynika z tego, że istotnie przeprowadzenie lustracji wiąże się dla spółdzielni mieszkaniowej ze znaczącymi kosztami. Zgodnie z art. 91 Prawa spółdzielczego poddanie się lustracji jest dla spółdzielni mieszkaniowych obowiązkowe, przynajmniej raz na trzy lata, a w okresie likwidacji corocznie. W spółdzielniach mieszkaniowych w okresie budowania przez nie budynków mieszkalnych i rozliczania kosztów budowy tych budynków, lustrację przeprowadza się corocznie. Jeżeli spółdzielnia nie podda się badaniu lustracyjnemu w terminie wskazanym w Prawie spółdzielczym, badanie lustracyjne przeprowadzi na jej koszt z własnej inicjatywy związek rewizyjny, w którym spółdzielnia jest zrzeszona, lub Krajowa Rada Spółdzielcza.
Zgodnie z art. 91 § 3 Prawa spółdzielczego, lustrację przeprowadzają właściwe związki rewizyjne w spółdzielniach w nich zrzeszonych. Spółdzielnie niezrzeszone zlecają odpłatne przeprowadzenie lustracji wybranemu związkowi rewizyjnemu lub Krajowej Radzie Spółdzielczej. W ocenie Rzecznika Praw Obywatelskich treść tego przepisu wskazuje, iż w spółdzielniach mieszkaniowych, które są zrzeszone w związkach rewizyjnych, lustracja powinna być prowadzona nieodpłatnie, tzn. powinna być finansowana w ramach składki członkowskiej uiszczanej przez spółdzielnię. Świadczy o tym fakt podkreślenia w art. 91 § 3 Prawa spółdzielczego, że odpłatnie zleca się lustrację w przypadku, gdy spółdzielnia nie jest zrzeszona w żadnym związku. Również ze sformułowania zawartego w art. 91 § 2 Prawa spółdzielczego mówiącego o tym, iż w razie zaniedbania obowiązku poddania się badaniu lustracyjnemu, związek lub Krajowa Rada Spółdzielnia przeprowadzają lustrację z własnej inicjatywy na koszt spółdzielni, można wnosić, że konieczność pokrycia kosztów lustracji ma w tym wypadku charakter „sankcji” za niedopełnienie omawianego obowiązku przez spółdzielnię.
Powyższe uwagi świadczą w ocenie Rzecznika Praw Obywatelskich o tym, że intencją ustawodawcy jest, aby badanie lustracyjne spółdzielni zrzeszonej w związku rewizyjnym nie wiązało się dla niej, co do zasady z dodatkowymi, nadmiernymi kosztami, by koszt tego badania mieścił się w granicach uiszczanych składek. W tej sytuacji żądanie opłat za lustrację spółdzielni zrzeszonej w związku rewizyjnym może być oceniane jako pozbawione podstaw prawnych. Ze skarg nadsyłanych do Rzecznika Praw Obywatelskich wynika, że w istocie członkowie spółdzielni mieszkaniowych nie mają żadnego wpływu na wysokość opłaty za badanie lustracyjne, często nie są nawet świadomi, jak duże koszty ponosi spółdzielnia z tego tytułu. Stosownie do art. 257 Prawa spółdzielczego do związków rewizyjnych stosuje się odpowiednio przepisy części I Prawa spółdzielczego z określonymi wyjątkami. Oznacza to, że w każdym związku rewizyjnym funkcjonuje analogiczny system organów do tego działającego w spółdzielniach mieszkaniowych. Nie wiadomo jednak, który z nich powinien ustalać zasady określania wysokości składki członkowskiej oraz ewentualnie określać wysokość kosztów badania lustracyjnego. Kwestie te mają zaś istotne znaczenie dla członków spółdzielni, gdyż wiążą się z określonym pomniejszeniem majątku spółdzielni.
Z informacji posiadanych przez Rzecznika wynika, że wysokość wskazanych składek ustalają tak walne zgromadzenia związków, jak też zarządy oraz rady nadzorcze związków rewizyjnych w formie uchwał. Zasady odpłatności za lustrację powinny być przejrzyste i jednoznaczne, tak aby usunąć ewentualne wątpliwości członków spółdzielni co do braku obiektywizmu lustratora. Ponadto, skoro poddanie się lustracji stanowi obowiązek ustawowy spółdzielni, to wysokość ponoszonych przez spółdzielnie na ten cel kosztów powinna być dostosowana do ich możliwości finansowych tak, aby każda spółdzielnia, bez uszczerbku dla swej bieżącej działalności, mogła ten obowiązek wypełnić. Spółdzielnia zrzeszona w związku ma co prawda możliwość zaskarżenia uchwały organu związku do sądu, lecz z uwagi na wskazany brak przepisów dotyczących zasad ustalania opłat za badanie lustracyjne nie wiadomo, czy działanie takie byłoby skuteczne. Jeszcze bardziej wątpliwa jest możliwość skutecznego zakwestionowania wysokości opłat przez spółdzielnię niezrzeszoną w związku, któremu powierza przeprowadzenie lustracji.
aktualności prawne
