Jak odwołać darowiznę?

Ponieważ darowizna polega na nieodpłatnym świadczeniu na rzecz obdarowanego, ten ostatni powinien okazywać wdzięczność za uzyskaną korzyść majątkową. Powinność ta nie jest wprawdzie określona w przepisach, jednak w przypadku rażącego jej naruszenia ustawodawca przyznał darczyńcy możliwość odwołania darowizny.

Nie zawsze do dyspozycji

Uprawnienie do odwołania darowizny pojawia się tylko w pewnych sytuacjach, mających najczęściej związek z rażąco nagannym zachowaniem obdarowanego. Darczyńca nie może się nim posługiwać według własnego uznania w każdym przypadku, gdy uzna to za stosowne.

Poza tym przesłanki odwołania darowizny nie są w każdym przypadku identyczne. Różnią się one w zależności od tego, czy darowizna została już wykonana czy jeszcze nie, choć ten drugi wariant występuje dość rzadko, np. gdy nie doszło jeszcze do wydania przedmiotu darowizny, a zawarta umowa nie miała skutku rozporządzającego (przenoszącego własność rzeczy na drugą stronę).

Zmiana po zawarciu umowy

Z dwóch możliwych sytuacji dużo łatwiej jest odwołać darowiznę jeszcze niewykonaną. Darczyńca ma do tego prawo wówczas, gdy po zawarciu umowy jego stan majątkowy uległ takiej zmianie, że wykonanie darowizny nie może nastąpić bez uszczerbku dla jego własnego utrzymania odpowiednio do jego usprawiedliwionych potrzeb albo bez uszczerbku dla ciążących na nim ustawowych obowiązków alimentacyjnych (art. 896 k.c.). Typowym przykładem będzie tutaj utrata pracy przez darczyńcę, która stanowiła dla niego główne źródło utrzymania.

Nieistotne są natomiast zmiany sytuacji materialnej po stronie obdarowanego. Zatem fakt znalezienia przez niego lepiej płatnego zajęcia po zawarciu umowy, lecz przed jej wykonaniem, nie będzie w żaden sposób uzasadniać ewentualnego odwołania darowizny.

Niedostatek darczyńcy

Wskazany na wstępie moralny postulat wdzięczności obdarowanego ma swoje praktyczne przełożenie w postaci obowiązku obdarowanego dostarczania darczyńcy środków utrzymania w przypadku, gdy ten ostatni popadnie w niedostatek (art. 897 k.c.). Obowiązek ten jest jednak limitowany istniejącym jeszcze wzbogaceniem z jednej strony oraz brakiem u darczyńcy środków utrzymania odpowiadających jego usprawiedliwionym potrzebom albo potrzebnych do wypełnienia ciążących na nim ustawowych obowiązków alimentacyjnych z drugiej strony. Co więcej, obdarowany może zwolnić się od tego obowiązku zwracając darczyńcy wartość wzbogacenia.

Niewdzięczność

Do odwołania darowizny, zarówno wykonanej, jak i niewykonanej, może dojść w przypadku, gdy obdarowany dopuści się względem darczyńcy rażącej niewdzięczności. Przepisy nie wyjaśniają, co należy rozumieć przez pojęcie „rażąca niewdzięczność”. Niewątpliwie należałoby tutaj zaliczyć przestępstwa dokonane przeciwko obdarowanemu (np. pobicie, kradzież, oszustwo, zniewaga), a także ciężkie naruszenie obowiązków rodzinnych (np. nieudzielanie pomocy w chorobie, trwające dłuższy czas nieutrzymywanie kontaktów i brak jakiejkolwiek opieki). Działania te niekoniecznie muszą być skierowane przeciwko samemu darczyńcy. Odwołanie darowizny jest możliwe również wtedy, gdy obdarowany skrzywdził osobę bliską darczyńcy.

Darowizna może zostać odwołana na podstawie art. 898 § 1 k.c. także wówczas, kiedy wysoce naganne zachowanie się obdarowanego skierowane jest wprawdzie bezpośrednio przeciwko osobie bliskiej darczyńcy, ale dotyka jednocześnie odczuć samego darczyńcy i to w taki sposób, że usprawiedliwia ocenę postawy obdarowanego jako rażąco niewdzięcznej.

Wyrok Sądu Najwyższego z 7 kwietnia 1998 r., sygn. akt II CKN 688/97.

Odwołanie darowizny jest dopuszczalne także wówczas, gdy jej przedmiot trafił do majątku wspólnego małżonków.

Kiedy nie można odwołać darowizny?

Przede wszystkim darowizny nie można odwołać wówczas, gdy brak jest przesłanek do tego. Podstawową i najczęściej występującą przesłanką odwołania darowizny jest – o czym był już mowa – rażąca niewdzięczność obdarowanego. Nieraz jednak pomimo bardzo nagannego zachowania ze strony otrzymującego nieodpłatną korzyść majątkową, darowizna odwołana być nie może. Dotyczy to sytuacji, gdy:

darczyńca przebaczył obdarowanemu;
minął rok od dowiedzenia się przez darczyńcę o niewdzięczności obdarowanego;
obdarowany zmarł;
darowizna czyni zadość obowiązkowi wynikającemu z zasad współżycia społecznego.

Przebaczenie jest przejawem uczuć. Nie musi więc polegać na złożeniu określonego oświadczenia obdarowanemu, który dopuścił się rażącej niewdzięczności. Jeżeli w chwili przebaczenia darczyńca nie miał zdolności do czynności prawnych, przebaczenie jest skuteczne, gdy nastąpiło z dostatecznym rozeznaniem.

Nie można jednak zapominać, że przepisów o odwołaniu darowizny nie stosuje się, gdy darowizna czyni zadość obowiązkowi wynikającemu z zasad współżycia społecznego (art. 902 k.c.). Dla przykładu może tutaj chodzić o darowiznę, która była wyrazem wdzięczności za okazaną wcześniej pomoc w niedostatku.

Odwołanie przez spadkobierców

W dwóch przypadkach również spadkobiercy darczyńcy mogą odwołać darowiznę z powodu rażącej niewdzięczności obdarowanego. Po pierwsze, gdy w chwili śmierci darczyńca był już uprawniony do odwołania darowizny. Po drugie, gdy obdarowany umyślnie pozbawił darczyńcę życia, w tym również jeśli umyślnie wywołał rozstrój zdrowia, którego skutkiem była śmierć darczyńcy.

Najlepiej na piśmie

Odwołanie darowizny następuje przez oświadczenie złożone obdarowanemu na piśmie (art. 900 k.c.). Ustawodawca nie nadał jednak rygoru nieważności w razie niezachowania tej formy.

Jeżeli przedmiotem darowizny była rzecz ruchoma, wówczas na skutek odwołania dochodzi do powrotnego przejścia własności tej rzeczy na darczyńcę. Obdarowany ma w związku z tym obowiązek wydania rzeczy darczyńcy. Jeśli natomiast była to nieruchomość – odwołanie darowizny ma skutek wyłącznie obligacyjny, a nie rzeczowy. Oznacza to, że obdarowany będzie miał obowiązek dokonania czynności prawnej przenoszącej własność nieruchomości z powrotem na darczyńcę.

Do zbadania przesłanek odwołania przez sąd może dochodzić w procesach o wydanie przedmiotu odwołanej darowizny lub o złożenie oświadczenia woli powrotnie przenoszącego własność podarowanej wcześniej nieruchomości.

Podstawa prawna: ustawa z 23.04.1964 r. – Kodeks cywilny (DzU nr 16, poz. 93 ze zm.).