Darowizna i jej odwołanie

Darowizna

Uregulowania dotyczące darowizny są zawarte w kodeksie cywilnym z dnia 23 kwietnia 1964 r. (Dz. U. 1964 r. Nr 16 poz. 93). Według art. 888 § 1 przez umowę darowizny darczyńca zobowiązuje się do bezpłatnego świadczenia na rzecz obdarowanego kosztem swojego majątku. Zatem z darowizną mamy do czynienia wówczas, gdy celem umowy jest bezpłatne przysporzenie określonej wartości majątkowej. Przedmiotem darowizny może być każda rzecz, która ma wartość (pieniądze, dzieła sztuki, nieruchomości itd.). Darowizna jest umową nieodpłatną i niewzajemną, co oznacza, że jeżeli w zamian za darowiznę zobowiązujemy się do świadczenia wzajemnego, to w sensie prawnym nie zawieramy umowy darowizny. Stronami tej umowy mogą być osoby fizyczne, osoby prawne i jednostki organizacyjne nie posiadające osobowości prawnej. W zasadzie oświadczenie darczyńcy powinno być złożone w formie aktu notarialnego. Darowizna zawarta bez zachowania tej formy jest nieważna, chyba że została wykonana. Na przykład umowa darowizny pieniędzy zawarta bez zachowania formy aktu notarialnego będzie ważna, jeżeli pieniądze zostały wypłacone. Natomiast umowa darowizny nieruchomości zawsze wymaga formy aktu notarialnego. W przeciwnym wypadku umowa będzie nieważna niezależnie od tego, czy świadczenie zostanie spełnione.

Opodatkowanie darowizny

Darowizna jest opodatkowana podatkiem od darowizn. Wszystkie kwestie związane z tym podatkiem reguluje ustawa z dnia 28 lipca 1983 roku o podatku od spadków i darowizn. Jeżeli zawieramy umowę darowizny w formie aktu notarialnego, notariusz, który będzie sporządzał umowę darowizny obliczy i pobierze podatek. Jeżeli zawieramy umowę darowizny na przykład pieniędzy, samochodu czy dzieła sztuki w formie zwykłej pisemnej, to wówczas sami musimy zgłosić się do właściwego urzędu skarbowego i złożyć zeznanie podatkowe. Wysokość podatku ustala się w zależności od wartości darowizny i grupy podatkowej. O zaliczeniu danej osoby do grupy podatkowej decyduje bliskość więzów krwi łączących strony umowy. Ponadto dla każdej z tych grup ustawa przewiduje kwoty wolne od podatku. I tak:

do grupy I podatkowej zaliczamy: małżonka, zstępnych, wstępnych, pasierba, zięcia, synową, rodzeństwo, ojczyma, macochę i teściów, a kwota wolna od podatku to 9637 złotych,
do grupy II podatkowej zaliczamy: zstępnych rodzeństwa, rodzeństwo rodziców, zstępnych i małżonków pasierbów, małżonków rodzeństwa i rodzeństwo małżonków, małżonków rodzeństwa małżonków, małżonków innych zstępnych, a kwota wolna od podatku to 7276 złotych,
do grupy III podatkowej zaliczamy wszystkich innych nabywców, a kwota wolna od podatku to 4902 złotych.

Podatek nalicza się od nadwyżki podstawy opodatkowania ponad kwotę wolną od podatku, według skali podanej w tabeli.

Kwoty nadwyżki w zł		Podatek wynosi
Ponad	Do
1) od nabywców zaliczonych do I grupy podatkowej
	10 278	3%
10 278	20 556	308 zł 30 gr i 5% nadwyżki ponad 10 278 zł
20 556		822 zł 20 gr i 7% nadwyżki ponad 20 556 zł
2) od nabywców zaliczonych do II grupy podatkowej
	10 278	7%
10 278	20 556	719 zł 50 gr i 9% od nadwyżki ponad 10 278 zł
20 556		1644 zł 50 gr i 12% od nadwyżki ponad 20 556 zł
3) od nabywców zaliczonych do III grupy podatkowej
	10 278	12%
10 278	20 556	1233 zł 40 gr i 16% od nadwyżki ponad 10 278 zł
20 556		2877 zł 90 gr i 20% od nadwyżki ponad 20 556 zł

Ponadto jeżeli w darowiźnie obdarowani zaliczani do I grupy podatkowej, którzy nie są właścicielami innego lokalu lub budynku mieszkalnego, nabędą budynek lub lokal mieszkalny i zobowiążą się mieszkać w nim przez co najmniej 5 lat, to do podstawy opodatkowania nie jest wliczane 110 m2 tego lokalu lub budynku. Czyli jeżeli cała powierzchnia nabytego lokalu lub budynku nie przekracza 110 m2, od jego nabycia nie zostanie naliczony podatek bez względu na jego wartość (art. 16 ustawy o podatku od spadków i darowizn). Ustawa o podatku od spadków i darowizn przewiduje także inne zwolnienia, na przykład dotyczące darowizny gospodarstwa rolnego lub jego części. Zwolnione z opodatkowania jest także nabycie przez małżonka lub zstępnych zakładu wytwórczego, budowlanego, handlowego, usługowego lub jego części, pod warunkiem, że zakład ten będzie prowadzony przez nabywcę w stanie niepogorszonym przez okres co najmniej 5 lat.

Nie zapłacimy podatku również od darowizny kamienicy w części zajętej przez osoby trzecie na podstawie umów najmu, do których mają zastosowanie przepisy o czynszu regulowanym określonym w ustawie o najmie lokali mieszkalnych i dodatkach mieszkaniowych. Ustawa ta wprawdzie nie obowiązuje od 10 lipca 2001 roku, gdyż uchylona została przez ustawę z dnia 21 czerwca 2001 roku o ochronie praw lokatorów, mieszkaniowym zasobie gminy i o zmianie kodeksu cywilnego (Dz. U. nr 71, poz. 733), jednak zarówno wykładnia językowa, jak i celowościowa przemawia za uznaniem, że zwolnienie, o którym tu mowa obowiązuje nadal. W myśl bowiem art. 28 ust. 2 ustawy o ochronie praw lokatorów do 31 grudnia 2004 r. w stosunkach najmu powstałych przed dniem wejścia w życie tej ustawy, wysokość czynszu w lokalach, w których obowiązywał w dniu jej wejścia w życie czynsz regulowany, nie może przekraczać w stosunku rocznym 3 proc. wartości odtworzeniowej lokalu. Zatem lokatorzy ci nadal opłacają czynsz regulowany. Zwolnienie podatkowe dla darowizny kamienicy z lokatorami opłacającymi taki czynsz będzie obowiązywało w odniesieniu do darowizn dokonanych do końca 2004 roku, chyba że czynsze regulowane zostaną utrzymane także po tej dacie. Zwolnienie to nie obejmuje jednak gruntu ani reszty powierzchni budynku nie zajętej przez osoby trzecie. W praktyce więc ustalenie wysokości podatku od darowizny kamienic zajętych przez lokatorów kwaterunkowych wywołuje liczne trudności.

Odwołanie darowizny

Ustanie bytu prawnego umowy może nastąpić zarówno w drodze jednostronnej czynności jednej ze stron, jak też na mocy zgodnych oświadczeń stron umowy. W pierwszym przypadku mamy do czynienia z odstąpieniem od umowy, wypowiedzeniem, w drugim natomiast – z jej rozwiązaniem, czyli z umową rozwiązującą. Niejednokrotnie występują sytuacje, gdy osoby, które dokonały darowizny, pragną ją odwołać. Ta chęć odwołania darowizny wynika albo z pogorszenia ich sytuacji majątkowej, albo z niewdzięcznego zachowanie się osoby obdarowanej, z czym w praktyce spotykamy się najczęściej. Przepisy kodeksu cywilnego w artykułach od 896 do 900 takie odwołanie regulują, a odwołanie może dotyczyć wszystkich przedmiotów darowizny, w tym także nieruchomości. Zgodnie z tymi przepisami darczyńca może odwołać darowiznę jeszcze nie wykonaną, jeżeli po zawarciu umowy jego stan majątkowy uległ takiemu pogorszeniu, że wykonanie darowizny nie może nastąpić bez uszczerbku dla jego własnego utrzymania, odpowiednio do jego usprawiedliwionych potrzeb, albo bez uszczerbku dla ciążących na nim ustawowych obowiązków alimentacyjnych. (art. 986 k.c.).

Należy zwrócić uwagę, że nie każde pogorszenie sytuacji majątkowej darczyńcy uzasadnia odwołanie darowizny jeszcze nie wykonanej, gdyż pogorszenie to musi być istotne. Zmiany nieistotne nie dają podstawy do odwołania darowizny. Do odwołania darowizny jeszcze nie wykonanej nie daje również podstaw trudna sytuacja materialna, jeżeli ten stan rzeczy istniał przed zawarciem umowy darowizny. Odwołanie darowizny następuje wówczas poprzez oświadczenie złożone obdarowanemu. Ponadto darujący może także odwołać darowiznę z powodu rażącej niewdzięczności obdarowanego. Odwołanie darowizny z powodu rażącej niewdzięczności obdarowanego może dotyczyć zarówno darowizny już wykonanej, jak i jeszcze nie wykonanej. Fakt wykonania, czy nie wykonania darowizny nie ma wówczas wpływu na możliwość odwołania. Należy jednak pamiętać, że możliwość odwołania wykonanej darowizny istnieje tylko w ciągu jednego roku od dnia, w którym uprawniony do odwołania dowiedział się o rażącej niewdzięczności ze strony obdarowanego. Niestety przepisy nie precyzują pojęcia “rażąca niewdzięczność”, pozostawiając to ocenie sądów.

Precyzyjne określenie jest w zasadzie niemożliwe z uwagi na zróżnicowane sytuacje życiowe, w których dochodzi do odwołania darowizny. Według orzecznictwa za niewdzięczność przyjmuje się świadome naruszenie podstawowych obowiązków ciążących na obdarowanym względem darczyńcy, krzywdzące darczyńcę. Niewdzięczność w stopniu rażącym może polegać nie tylko na działaniu, lecz także na zaniechaniu. Nie każde niewłaściwe i krzywdzące darczyńcę zachowanie obdarowanego będzie uznane za niewdzięczne, jednak nie musi ono nosić znamion przestępstwa, by za takie zostało uznane. Jako rażącą niewdzięczność trzeba zakwalifikować np. odmowę pomocy w chorobie, gdy obdarowany mógłby jej udzielić. Jednak zwykłych życiowych konfliktów i sprzeczek nie można uznać za powód odwołania darowizny. Zatem, aby zachowanie zostało uznane za “rażąco niewdzięczne”, musi cechować je znaczne nasilenie złej woli skierowanej przeciw darczyńcy. W każdym jednak wypadku, niezależnie od tego, czy będą to działania, czy zaniechania obdarowanego, wymagane jest ujawnienie zamiaru pokrzywdzenia darczyńcy (SN z 26 lipca 2000 r., I CKN 919/98). Nieudzielanie przez obdarowanych pomocy darczyńcy w pracach czy w opiece nad dzieckiem nie stanowi rażącej niewdzięczności, ponieważ obdarowany nie ma obowiązku świadczenia pracy na rzecz darczyńcy (wyrok SN z 23 marca 2000 r., II CKN 810/98).

Celem, do którego zmierza odwołanie wykonanej darowizny z powodu rażącej niewdzięczności jest pozbawienie obdarowanego własności darowanego przedmiotu i odzyskanie go przez darczyńcę. Samo odwołanie darowizny, w wypadku darowizny już wykonanej, nie realizuje w całości tego celu, gdyż darczyńca, który odwołał darowiznę, powinien wystąpić jeszcze do sądu z powództwem o zobowiązanie obdarowanego do złożenia oświadczenia woli o przeniesienie własności rzeczy z powrotem na darczyńcę. Prawomocne orzeczenie sądu stwierdzające obowiązek strony do złożenia oznaczonego oświadczenia woli zastępuje to oświadczenie (art. 64 k.c. oraz art. 1047 k.p.c.). Darczyńca, który skutecznie odwołał darowiznę z powodu rażącej niewdzięczności, może na podstawie przepisów o bezpodstawnym wzbogaceniu domagać się zwrotu przedmiotu darowizny Zwrócić należy uwagę, że przepisy uprawniają do odwołania darowizny darczyńcę, zatem sytuacja komplikuje się w przypadku odwołania darowizny dokonanej przez oboje małżonków gdy odwołania chce tylko jeden z małżonków. W sprawie tej wypowiedział się jednak w drodze uchwały z 10 sierpnia 1988 r. (III CZP 67/88) Sąd Najwyższy. Zajął on stanowisko, że zgodnie z którym darowizna przedmiotu majątkowego objętego wspólnością ustawową, dokonana przez oboje małżonków, może być, w razie rażącej niewdzięczności obdarowanego w stosunku do jednego z darczyńców, skutecznie przez niego odwołana bez zgody drugiego z darczyńców. Także i w wypadku odwołania darowizny z powodu rażącej niewdzięczności obdarowanego, odwołanie darowizny następuje przez oświadczenie złożone obdarowanemu. Musi ono być jednoznaczne i złożone w taki sposób, by dotarło do wiadomości obdarowanego. Jeśli przedmiotem darowizny jest nieruchomość, oświadczenie to powinno zawierać wezwanie do złożenia u notariusza oświadczenia o woli przeniesieniu z powrotem własności rzeczy na darczyńcę. Odwołanie darowizny może być przesłane w liście poleconym. Może być też zawarte w skierowanym do sądu pozwie o zwrot przedmiotu darowizny.

Odwołanie darowizny a podatki

Jak już wyżej wspomniałem w związku z zawarciem umowy darowizny powstaje obowiązek zapłaty podatku od spadków i darowizn, który ciąży solidarnie na obdarowanym i darczyńcy, jednak odwołanie darowizny nie stanowi przesłanki do umorzenia podatku od spadków i darowizn. Tak uznał Naczelny Sąd Administracyjny między innymi w wyroku oddalającym skargę podatnika (SA/Bk 1290/02). Ponadto osoba, która darowała nieruchomość, następnie z powodu niewdzięczności obdarowanego odwołała darowiznę i ponownie stała się jej właścicielką, a następnie dokonuje jej sprzedaży przed upływem 5 lat ma obowiązek zapłacenia 10 proc. podatku dochodowego od osób fizycznych. Podatek ten obowiązuje, gdy do sprzedaży nieruchomości dochodzi przed upływem 5 lat, licząc od końca roku kalendarzowego, w którym nastąpiło nabycie, chyba że podatnik skorzysta ze zwolnienia z tej daniny w związku z przeznaczeniem pieniędzy z tej transakcji na cele mieszkaniowe. Nie ma pełnej zgodności w nauce prawa co do skutków odwołania darowizny, ale przeważa pogląd, że działa ono na przyszłość, nie niwecząc samej darowizny, lecz tylko rodząc po stronie obdarowanego obowiązek zwrotu przedmiotu darowizny. Założenie, że odwołanie darowizny wywołuje skutek na przyszłość, Sąd Najwyższy przyjął w uchwale z 7 stycznia 1967 r. (III CZP 32/66). Oznacza to, że w razie odwołania darowizny darczyńca ponownie nabywa własność, której się wyzbył. Skoro zaś tak, to pięcioletni termin, w którym sprzedaż odzyskanej w ten sposób nieruchomości rodzi co do zasady obowiązek zapłacenia 10-proc. podatku, liczy się od końca roku, w którym nastąpiło notarialne przeniesienie tej nieruchomości z powrotem na darczyńcę.

Autor jest prawnikiem specjalizującym się w rynku nieruchomości

Autor: Paweł Puch

Źródło: „Krakowski Rynek Nieruchomości” nr 19/2004, 2004.10.01